Како органската храна да се етаблира на пазарот?

Овој напис е дел од националниот извештај во рамките на проектот Извештаи за статусот на органското земјоделство и индустријата во Средна и Источна Европа, имплементиран од EkoConnect e.V. и финансиран од германското Министерство за храна и земјоделство

Извор: Здружение на агроекономистите на Република Северна Македонија, www.zaem.mk 

Органско земјоделство во Северна Македонија

Органското земјоделство во Северна Македонија е сектор во развој. Со поволни климатски и почвени услови, Северна Македонија има значителен потенцијал за развој на органско растително производство, собирање диви растенија и шумски плодови, овчарство и пчеларство. Преработките на производи со органско потекло се сè уште ограничени и пазарот треба дополнително да се развива.

Развој на органскиот сектор

Една од првите активности во органскиот сектор во Северна Македонија е забележана во 1997 година, со барањето за првиот органски сертификат на домашниот пазар од „Алкалоид“. Во доцните 90-ти години проектот ACDI/VOCA првпат воведе одредени концепти за органско земјоделство кај производителите, при што се организира и испорака на „свежи производи“ директно до потрошувачите. Системски активности во органското земјоделство започнаа во првата деценија на 21 век, во голема мера поттикнати од Проектот за поддршка на локалната иницијатива за органско земјоделство (LISPOA) на Швајцарската агенција за развој и соработка, а подоцна производството на органски јапонски јаболка беше поддржано и од Швајцарската програма за промоција на увозот (SIPPO). Првата контрола на органското производство во земјава беше извршена во 2003 година, првиот Закон за органско земјоделско производство се усвои во 2004 година, а во истата година беше издаден и првиот сертификат за органско производство. Првото сертификациско тело „Балкан Биосерт - филијала Скопје“ беше акредитирано во 2005 година. Првата Национална стратегија за органско земјоделство (2008-2011) е усвоена во 2007 година. Вториот Закон за органско земјоделско производство беше донесен во 2009 година. Националниот акциски план беше усвоен во 2013 година и траеше до 2020 година. Во тек е подготовка на нова правна рамка за органско производство за усогласување со новото законодавство на ЕУ. Повеќе на слика 1.

Слика 1: Пресвртници во развојот на органскиот сектор во Северна Македонија

Органско производство, преработка, трговија и поддршка на секторот

Органското производство на житни култури зазема најголем удел во вкупното органско производство во земјава, а потоа следуваат органските фуражни култури. Органските сливи и бадеми се најзастапени култури во органското производство на овошје, а органските пиперки и лубениците доминираат во органското градинарско производство. Домашниот пазар на органски производи е сè уште мал, со постепен развој на малопродажниот сегмент.

Површините под сертифицирано органско производство и бројот на сертифицирани органски оператори имаат тренд на зголемување во Северна Македонија (слика 2). Според последните податоци од Министерството за земјоделство, шумарство и водостопанство, во 2021 година имало 4.277 хектари сертифицирана површина со органско производство (МЗШВ, 2022), односно 3.482 хектари според статистичките податоци од Државниот завод за статистика (ДЗС, 2022), кои не опфаќаат некои категории, како што се површините на необработено земјиште. Највисоки вредности се забележани во 2011 година, со 6.581 хектар, со постепена стабилизација по 2014 година. Вкупната површина под органско производство зафаќа околу 0,83% од вкупното обработливо земјиште во 2021 година, со што сè уште не се достигнува една од конкретните цели на Националната стратегија за органско земјоделство - учеството на вкупната површина под органско производство во државата да опфаќа 4% од вкупното обработливо земјиште.

Бројот на сертифицирани органски оператори постепено се зголемува, при што најголем број е забележан во 2021 година, со 929 оператори регистрирани во официјалниот регистар за органски производи во МЗШВ.

Слика 2: Тренд на развој на површините под органско производство (2005−2021 | ha)

Бројот на сертифицирани органски оператори постепено се зголемува, при што најголем број е забележан во 2021 година, со 929 оператори регистрирани во официјалниот регистар за органски производи во МЗШВ (слика 3). Од вкупниот број, 549 имаат статус на оператори во преод, додека преостанатите се регистрирани како органски производители. Овој тренд покажува дека има сè повеќе земјоделци кои се занимаваат со органско земјоделство, но во исто време просечната површина по стопанство се намалува. Земјоделските производители регистрирани главно за органско растително производство учествуваат со 60% во вкупниот број регистрирани производители, додека 40% се производители на производи од животинско потекло.

Слика 3: Органски производители и просечна површина по оператор (2005 – 2021)

Житните култури заземаат најголем удел во вкупните површини со сертифицирано органско производство, а потоа следуваат овошните и фуражните култури (слика 4).

Слика 4: Органско растително производство во Северна Македонија (удел површина ǀ 2021)

Органско производство на житни култури. Површината под органски житни култури следи нагорен тренд од 2015 година, со забележителен пораст во 2020 и 2021 година (слика 5). Според последните податоци, во 2021 година имало 1.679 хектари сертифицирана површина со органски житни култури (ДЗС, 2022). Површините со органски житни култури зафаќаат 0,9% од вкупната површина со житни култури во земјава. Главна култура е јачменот со годишно производство од 2.230 тони во 2021 година. Јачменот учествува со повеќе од 57% во вкупното органско производство на житни култури.

Органско производство на фуражни култури. Според последните податоци, во 2021 година сертифицирани се 731 хектар површина со органски фуражни култури, слично како и површината под органски овошни култури. Органските фуражни култури заземаат 1,7% од вкупната површина под фуражни култури во земјава. Главна органска фуражна култура е луцерката со производство од 5.049 тони во 2021 година. Луцерката учествува со повеќе од 90% во вкупното органско производство на фуражни растенија.

Органско производство на овошни култури. Површините со органско производство на овошни култури имаат тренд на зголемување. Во 2021 година имало 804 хектари сертифицирана површина. Органските овоштарници заземаат околу 4,6% од вкупните овошни насади во земјава. Се одгледуваат различни органски овошни култури, меѓу кои јаболка, сливи, цреши, вишни, круши, кајсии, ореви, бадеми и лешници, капини, малини, гоџи бобинки, аронија, вклучително и јапонски јаболка. Најголема површина е под бадеми (околу 194 ha во 2021 година), потоа лешници (128 ha во 2021 година), сливи (83 ha во 2021 година). Многу од овоштарниците сè уште се во фаза на почетните години на производство и сè уште не го достигнале својот целосен потенцијал.

Органско производство на грозје. Површината под органски лозови насади бележи стабилен тренд на зголемување од 2016 година, достигнувајќи 54 хектари органски лозови насади во 2021 година (според ДЗС), додека МЗШВ забележува 111 хектари органско производство во истата година. Органските лозови насади заземаат околу 1,4% од вкупната површина под лозови насади во земјава. Вкупното годишно производство на грозје во 2021 година изнесува 439,1 тони.

Органско производство на ароматични и лековити растенија. Сертифицираната површина со лековити и ароматични растенија е прилично нестабилна бидејќи голем дел од оваа површина и подрачја за собирање вакви растенија не се опфатени во статистичките податоци. Во 2021 година ДЗС известува за 105 хектари, додека евиденцијата на МЗШВ прикажува 400 хектари сертифицирана површина со органски лековити и ароматични растенија, заедно со индустриските култури. Достапни се различни видови лековити и ароматични растенија (на пример, камилица, мајчина душичка, нане, бозел, кантарион, хибискус итн.). Вкупното годишно производство на ароматични и медицински билки во 2021 година изнесувало 43 тони.

Органско производство на градинарски култури. Површината под градинарски култури во органско производство бележи големи флуктуации. Во 2021 година имало 110 хектари сертифицирана органска површина под градинарски култури. Органските градинарски култури зафаќаат само 0,25% од вкупната површина под градинарски култури во земјава. Најзастапена градинарска култура е пиперката, со производство од 127 тони во 2021 година, или околу една четвртина од вкупното органско производство на зеленчук.

Органско сточарско производство. Овците имаат најголемо учество во вкупниот број сертифициран добиток (120.275 грла во 2021 година или 19,5% од вкупниот број овци во земјата). Производството на овчо млеко значително се зголемило од 889.180 литри во 2020 година на 3.326.562 литри во 2021 година. Бројот на кози во органско производство изнесувал 5.666 во 2021 година или 5,69% од вкупниот број кози во земјата. Производството на органско козјо млеко, исто така, тројно се зголемило од 131.350 литри во 2020 година на 394.980 литри во 2021 година.

Преостанатото органско сточарско производство е незначително, со исклучок на производството на органски мед. Во 2021 година биле регистрирани 11.327 пчелни кошници кои се сертифицирани за органско производство на мед. Овие пчелни семејства сочинуваат 3,17% од вкупните пчелни семејства во земјава. Производството на органски мед изнесувало 29.705 килограми во 2020 година, односно 59.152 килограми во 2021 година. Забележан е одреден потенцијал за органско производство на живина, но овој сектор има потреба од понатамошен развој.

Слика 5: Динамика на движење на површините под органско производство и во преод (ДЗС, 2022)

Главни чинители во органскиот сектор. Во согласност со Националниот акционен план за органско земјоделско производство за периодот 2013-2020 година, различни групи чинители (поединци, групи или институции) се директно или индиректно вклучени во органскиот сектор. Засегнатите страни може да се категоризираат нашироко во неколку групи: учесници во синџирот на снабдување (добавувачи на инпути, органски оператори – производители, здруженија на производители на органски производи, преработувачи на органски производи, дистрибуција и продажба), институции, тела за сертификација и инспекција (во моментов „Балкан Биосерт“ и „Процерт контрола и сертификација“), образование и наука и донорски организации со разни програми за поддршка на органското земјоделство.

Предизвици и перспективи

Потенцијалот за понатамошен развој на органскиот сектор во Северна Македонија е значителен. На пазарот му е потребна подобрена организација поддржана од релевантни институции, вклучувајќи соодветен трансфер на знаење и посилни врски во секторот. Ова ќе придонесе кон зајакнат ентузијазам за органско производство и неговата потрошувачка.

Органското земјоделство во Северна Македонија е сектор во развој, со потенцијал за отворање нови можности и пазарни перспективи, како за производителите така и за сите други учесници во синџирот, сè до крајните потрошувачи. Постои голем неискористен потенцијал кој може дополнително да се развива. За да се искористат можностите што се нудат во органскиот сектор, треба да се решат одредени пречки. Развојот на органското производство во земјата е попречен од недостигот на соодветни инпути за заштита на растенијата, што резултира со побројна сертификација на култури со помали барања за заштита на растенијата (ореви, лешници, јапонски јаболка, калинки итн.). Снабдувачите на инпути често немаат интерес за увоз на производи одобрени за употреба во органско производство поради ограничениот пазар. Недоволните едукативни и информативни активности за органските земјоделски производители се уште една пречка за развојот на органското производство. За да се обезбедат поголеми количини стандардизирани производи, неопходно е производителите да размислат за заеднички активности и здружување во задруги, организации на производители итн. Задругите на органските производители придонесуваат за здружување на ресурсите за поголема и поорганизирана промоција на домашниот и извозниот пазар. Дополнително, здружувањето на производителите треба да обезбеди поширок асортиман, поголеми количини и помали флуктуации во достапноста на одредени видови органска храна. Сето ова е неопходно за органските производи да ги задржат и привлечат купувачите на големо, вклучувајќи ги и големите синџири супермаркети. За да бидат конкурентни, органските производители треба заеднички да планираат и организираат подобар пристап до домашниот и до меѓународниот пазар во иднина.

За да се обезбедат поголеми количини стандардизирани производи, неопходно е производителите да размислат за заеднички активности и здружување во задруги, организации на производители итн.

 До неодамна недостигаа доволно напори за развој на пазарот и имаше недоволно развиени маркетинг-канали за органски производи на домашниот пазар. Органското производство сè уште не е доволно напредно по обем и разновидност за да може да врши значајни маркетинг-активности. Најголем дел од овие активности досега беа насочени кон национална промоција на органската храна. Меѓународните активности вклучуваат поддршка за промоција на извозот, главно канализирана преку донаторски организации, како и промоција на органска храна од земјата на меѓународно ниво (на пр., на саемот Biofach во Нирнберг, Германија).

 Постои значителен потенцијал за натамошно проширување на домашниот органски пазар, со домашно производство и со увоз. Органската храна станува подостапна и попрепознатлива на домашниот пазар преку зголеменото присуство на модерни трговци на прехранбени производи и синџири супермаркети (со зголемен простор посветен на катчиња за здрава и органска храна) и специјализирани продавници за здрава храна, како и растот на онлајн-трговијата. Локалното органско производство има потреба од поголемо препознавање и етаблирање на пазарот, што сè уште не е случај бидејќи органските производи често се продаваат без потребната диференцијација. Треба да се земе предвид ценовната чувствителност на домашните потрошувачи, но исто така и растечките сегменти од населението каде што аспектите на благосостојбата и здравјето стануваат сè поважни.

Целиот извештај може да го преземете тука: